รำสองกษัตราลงสรง

การแสดงรำลงสรง ชุด สองกษัตราลงสรง การนำเสนอผลงานทางวิชาการของกรมศิลปากร หัวข้อนาฏยประดิษฐ์ในการแสดงโขน เรื่องรามเกียรติ์ ตอนอภิเษกพระรามและนางสีดาบนเขาไกรลาส เนื่องในโครงการ วิจัย วิจักขณ์ องค์ความรู้จากการค้นคว้าและการปฏิบัติงานของกรมศิลปากร โดย ดร.ธีรเดช กลิ่นจันทร์ และนางธีวรา รัตนศึกษา นาฏศิลปินอาวุโส สำนักการสังคีต กรมศิลปากร โดยมี อาจารย์ปกรณ์ พรพิสุทธิ์ และอาจารย์จินดารัตน์ จารุสาร ที่ปรึกษาด้านกระบวนท่ารำและภาพรวมของการแสดง พร้อมด้วยอาจารย์พีรมณฑ์ ชมธวัช ที่ปรึกษาและอนุเคราะห์ด้านเครื่องแต่งกาย และอาจารย์ ดร.สุรัตน์ จงดา อนุเคราะห์อุปกรณ์ประกอบการแสดง โดยมีวัตถุประสงค์ในการศึกษาความสำคัญของตัวละครในการแสดงโขน เรื่องรามเกียรติ์ โดยเฉพาะบทบาทพระรามกับนางสีดา และเพื่อศึกษาองค์ประกอบการสร้างสรรค์นาฏยประดิษฐ์ ชุดสองกษัตราลงสรง และสืบทอดกระบวนท่ารำการรำลงสรง ในการแสดงโขน เรื่องรามเกียรติ์ ตอนอภิเษกพระรามกับนางสีดาที่เขาไกรลาส ของกรมศิลปากร ใน วันจันทร์ ที่ ๓๐ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๖ ณ หอสมุดแห่งชาติ รำลงสรง เป็นกระบวนท่ารำที่งดงามของตัวละครสำคัญในบทบาทตอนอาบน้ำ ประพรมเครื่องหอม และแต่งตัวของตัวละครก่อนการเดินทางไปทำศึกสรงคราม ชมป่า หรือประกอบกิจสำคัญต่าง ๆ ปรากฏการแสดงลงสรงทั้งในการแสดงโขนและละคร อีกทั้งเป็นการแสดงที่แสดงได้ทุกตัวละครทั้งพระ นาง ยักษ์ ลิง ซึ่งมีชื่อเรียกแตกต่างกันไป เช่น รำลงสรงโทน รำลงสรงสุหร่าย รำลงสรงมอญ รำลงสรงลาว ฯล บทลงสรงเป็นบทที่ปรากฏอยู่ในวรรณกรรมเรื่องต่าง ๆ ก่อนพัฒนาไปสู่บทสำหรับการแสดง ซึ่งยังคงรูปแบบคำประพันธ์เดิมไว้มิได้เปลี่ยนแปลงแต่อย่างใด เพื่อแสดงให้เห็นถึงความรู้ความสามารถในด้านวรรณศิลป์ของกวีผู้ประพันธ์ ที่สามารถพรรณนาให้เห็นภาพการอาบน้ำแต่งตัวทรงเครื่องประดับต่าง ๆ ได้อย่างชัดเจน โดยเฉพาะบทพระราชนิพนธ์ต่าง ๆ อาจกล่าวได้ว่าทรงให้ความสำคัญและทรงต้องการสะท้อนให้เห็นขนบธรรมเนียมตามโบราณราชประเพณี ได้แก่ พระราชพิธีทรงมุรธาภิเษก พระราชพิธีลงสรง ซึ่งพระราชพิธีเหล่านี้จะเกิดทรงจัดขึ้นในโอกาสสำคัญ ๆ เท่านั้น บทลงสรงจึงเป็นบทสำหรับตัวละครชั้นเทพ พระมหากษัตริย์ หรือตัวละครเอกสำคัญ ๆ เท่านั้น ทั้งยังแสดงให้เห็นถึงความงานหลายประการ ทั้งบทร้อง เพลงร้อง และที่สำคัญคือฝีมือในด้านการร่ายรำของผู้แสดง ผู้แสดงจะต้องฝึกฝนจนเกิดความชำนาญ มีปฏิภาณไหวพริบในการแสดงกระบวนท่ารำเป็นอย่างดี เพราะผู้แสดงจะต้องแสดงกระบวนท่ารำที่มีความสอดคล้องกับทำนองเพลง ซึ่งท่ารำแต่ละท่าต่างก็มีความหมายเฉพาะ ผู้แสดงจะต้องมีความรู้ในหลักการและวิธีการถ่ายทอดท่ารำประกอบการใช้อุปกรณ์การแสดงต่าง ๆ อาทิ ตั่งที่นั่ง เครื่องสรง (เครื่องพระสำอางค์) ตำแหน่งของเครื่องแต่งกายในจุดต่าง ๆ ตลอดจนการใช้อาวุธหรืออุปกรณ์ประกอบอื่น ๆ ในการแสดงโขน เรื่องรามเกียรติ์ ปรากฏการแสดงรำลงสรงอยู่หลายชุด อาทิ รำท้าวมาลีวราชลงสรง รำนางมณโฑลงสรง ฯล จากการศึกษาแบบแผนการแสดงโขนแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา พบว่าการแสดงโขนนิยมดำเนินเรื่องด้วยการพากย์และเจรจาเช่นเดียวกับการแสดงหนังใหญ่ สำหรับบทลงสรงในการแสดงโขนนั้นนิยมแสดงท่ารำด้วยการรำตีบทที่บรรยายถึงกิริยาการลงสรงแต่งตัว ประกอบการพากย์และการเจรจาที่ใช้ฉันทลักษณ์ประเภทร่ายยาว ไม่มีการบรรเลงดนตรีประกอบการขับร้อง จนกระทั่งการแสดงโขนได้รับอิทธิพลจากการแสดงละครในที่นิยมแสดงเรื่องรามเกียรติ์ด้วยเช่นกัน จึงได้มีการนำเอาการขับร้องกลอนบทละครประกอบเพลงร้องมาใช้ดำเนินเรื่องจนเกิดเป็นการแสดงโขนชนิดใหม่ เรียกกันว่า โขนโรงใน หรือโขนทางละคร แบบแผนการรำลงสรงในการแสดงโขนจึงได้เปลี่ยนมาร้องกลอนบทละครเช่นเดียวกับการแสดงละครใน โดยมีเอกลักษณ์ในการแสดงประกอบบทร้องและทำนองเพลงโทน ขับร้องในอัตราจังหวะสองชั้น ดำเนินทำนองโดยใช้เครื่องดนตรีโทนตีดำเนินทำนองเป็นหลัก มีหน้าทับลงสรงเป็นตัวกำกับความสั้นยาว อันมีโครงสร้างของลีลาท่ารำ ได้แก่ การเล่นเท้าช้า การเล่นเท้าเร็ว ตามจังหวะกลองที่ผู้แสดงจะต้องมีทักษะความชำนาญในการจดจำกระบวนท่าที่ร้อยเรียงเป็นชุดของท่ารำหลักได้อย่างผสานกลมกลืนและแม่นยำ นำแสดงโดย พระราม - ดร.ธีรเดช กลิ่นจันทร์ นาฏศิลปินอาวุโส โขนพระ สำนักการสังคีต กรมศิลปากร นางสีดา - นางธีวรา รัตนศึกษา นาฏศิลปินอาวุโส ละครนาง สำนักการสังคีต กรมศิลปากร บทการแสดงรำสองกษัตราลงสรง -ปี่พาทย์ทำเพลงวาเหนือ- -ร้องเพลงวาเหนือ- เมื่อนั้น องค์พระหริรักษ์เรืองศรี กับนวลนางสีดานารี ประทับที่วิมานรัตน์ชัชวาล เตรียมพระองค์ลงสรงมุรธา ให้หรรษาปรีดิ์เปรมเกษมศานต์ ดั่งบัญชาอิศวรองค์ประทาน อภิเษกบนสถานพิมานทอง -ร้องรื้อร่าย- แล้วตรัสชวนอัครเทวีสีดา ลงจากอาสน์รัตนามายังห้อง จัดพร้อมเครื่องประเทืองเรืองรอง ถวายสองกษัตริย์พิพัฒน์ชัย -ปี่พาทย์ทำเพลงพญาดำเนิน- (ร้องเพลงลงสรงโทนสลับเพลงชมตลาด) -ร้องเพลงลงสรงโทน- สองกษัตริย์สรงสนานสำราญกาย น้ำสุร่ายซ่านเซ็นเย็นใส ทรงสุคนธ์ปนทองลูบไล้ น้ำดอกไม้กลิ่นตลบอบองค์ พระสอดสนับเพลาเชิงกระหนก ภูษายกไว้วางหางหงส์ -ร้องเพลงชมตลาด- นางนุ่งผ้าจัดกลีบจีบประจง สไบทรงริ้วทองรองชัย -ร้องเพลงลงสรงโทน- พระสอดใส่ฉลององค์โอภาส เจียระบาดปักเลื่อมสลับ -ร้องเพลงชมตลาด- อัครราชคาดเข็มขัดบานพับ สร้อยนวมสวมทับซับซ้อน -ร้องเพลงลงสรงโทน- พระทรงปั้นเหน่งแก้วแพรวพราย ทับทรวงสายห่วงห้อยสร้อยอ่อน -ร้องเพลงชมตลาด- นางโฉมยงทรงสอดทองพระกร แหวนทับทิมทองร่อนเรือนครุฑ -ร้องเพลงลงทรงโทน- พระสวมใส่พาหุรัดกระหวัดวง ธำมรงค์ปัทมราชผาดผุด อรไทใส่รัดเกล้าชมพูนุท พระหริวงศ์ทรงมงกุฎแก้วมณี -ร้องร่าย- ตรัสเตร็จเสด็จบทจร จูงกรสีดามารศรี ไคลคลามาเฝ้าพระศุลี ยังไกรลาสคีรีพิมานแมน -ปี่พาทย์ทำเพลงบาทสกุณี- ข้อมูลการแสดงเพิ่มเติมได้ที่ https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid029LZncSmoVh64qXiUQW6xbREchkQZpkQvrfyRXgztb2kuCYBLpjtguZYC1q4mZnSnl&id=100002125516782&mibextid=Nif5oz