ТАЙГАДА ТҰРАТЫН ДУХАЛАР (ЦААТАНДАР)
Моңғолияда Тайгада тіршілік ететін цатандар түркітектес халықтар. Олардың ежелгі аты духалар.
«Духа» сөзі «тухамен» қатар тарихта «туга», «тува», «тыва», «тофа», «туба» деп те кездеседі.
Оларды "моңғол тывалары» немесе «тубалары» деп те атайды.
Моңғолияның Хөвсгөл аймағы - моңғол тайпасы дархадтардың ежелгі мекені. Олар духаларды «Хөвсгол ұйғырлары» немесе «Хөвсгөл урянхайлары» деп те атайды.
Тағы бұларды қызғыздардың ата-бабалары деп те жатады. Шыңғыс Айтматовтың әйгілі «Ақ кеме» романындағы мүйізді ана бұғының екі баланы үстіне мінгізіп, Енсейден Ыстықкөлге дейін келетін әппақ бұғы оқиғасын білсеңіз бұл да шындыққа жанаса ма деп қаласыз?...
Жалпы бұл халықтың шығу тарихына байланысты болжамдар мен қызықты деректер өте көп. Оның қайсысы шындыққа жанасады, қайсысы аңыз ол жағын енді тарихшы-ғалымдар айта жатар. Дегенмен олар кезінде Ресей мен Моңғолия шекарасы бекітілмей тұрып, екі ел арасын еркін мекендеген әрі Тайганың нақ иелері екені анық.
Моңғолияда тұратын духалар тарихтан жылдан жылға ысырылып барады. Олар Хөвсгөл аймағына қарасты Цагааннуур елдімекеніне жақын оңтүстік және солтүстік Тайгада бұғы бағып, әлі де емін-еркін көшіп-қонып жүре алады.
Дегенмен, жылдар өткен сайны өркениет бұл халықтың да жергілікті халықпен араласуына, отырықшы өмірге бейімделуін игеріп жатқандай.
Үлкендер Тайгада тіршілік етіп, тыва тілінде қанша сөйлегенімен, жастар Цағаннурдан білім алғаннан кейін арман қуып үлкен қалаларға кетеді. Мәселен, 2000 жылы Тайгада тұратын духалардың саны ресми санақ бойынша 303 адам болса, 2010 жылы 282 адамды көрсеткен. Ал 2020 жылы олар 200-ден сәл ғана асқан. Тайгада маған сұхбат берген шаман апамыз «қазір көшіп-қонып жүрген духалар 100-ден шамалы ғана асады» дейді. Өйткені, баллаардың барлығы Цағаннурда мектеп интернатта тұрып білім алады екен. Бірақ тыва тілінде сабақ беретін мамандар мүлде жоқ. Сондықтан балалар моңғол тілінде білім алады.
Зая туралы фильмге сілтеме https://www.facebook.com/share/v/1F5fzf2xV7/?mibextid=UalRPS