กาญจนบุรีเมืองหน้าด่านสมัยกรุงศรีอยุธยา
เมืองกาญจนบุรี (เก่า) หรือเมืองท่าเสา เป็นเมืองหน้าด่านชายแดนด้านตะวันตก เป็นเมืองสำคัญในด้านการสงครามระหว่างไทยกับพม่า เมืองท่าเสาตั้งอยู่บนเส้นทางการเดินทัพ ดังนั้น การสงครามกับพม่าเกือบจะทุกครั้งในสมัยนั้นเมืองท่าเสาจะต้องเป็นที่รับศึกหรือเส้นทางผ่านในการสงคราม
ตำนานพงศาวดารเหนือ กล่าวว่า พญากงเป็นผู้สร้างเมืองกาญจนบุรีขึ้นเมื่อราว พ.ศ. ๑๓๕๐ เมืองกาญจนบุรี (เก่า) ตั้งอยู่ที่บ้านท่าเสา บนฝั่งซ้ายของแม่น้ำแควใหญ่ มีลำน้ำตะเพิน อยู่ทางด้านทิศเหนือ ใกล้เขาชนไก่ ตำบลลาดหญ้า อำเภอเมืองกาญจนบุรี
นอกจากนี้ เมืองกาญจนบุรียังปรากฏชื่อในตำนานเสภาเรื่อง “ขุนช้าง ขุนแผน” เป็นเรื่องราวที่เกิดขึ้นในสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนต้น น่าจะตรงกับรัชสมัยพระรามาธิบดีที่ ๒ (พ.ศ. ๒๐๓๔-๒๐๗๒) หรือที่เรียกกันว่า “พระพันวษา” พลายแก้วเป็นลูกของขุนไกร เชื้อสายตระกูล “พลาย” กับนางทองประศรี ซึ่งมีถิ่นฐานย่านเหย้าอยู่ที่ท่าเสาเขาชนไก่ เมืองกาญจนบุรี
ผังเมืองกาญจนบุรีมีลักษณะเป็นเนินดินรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ขนาดกว้าง ๑๘๐ เมตร ยาวประมาณ ๓๖๐ เมตร มีป้อม ๔ มุมเมืองก่อด้วยดินและหินทับถมกัน ลักษณะของการตั้งเมืองเหมาะแก่ยุทธศาสตร์ในสมัยนั้นอย่างยิ่ง ด้วยเป็นที่ซอกเขาที่สกัดพม่าที่ยกทัพมาทางด่านเจดีย์สามองค์ มุ่งจะไปตีเมืองสุพรรณและอยุธยาจำเป็นต้องตีเมืองกาญจนบุรีให้ได้เสียก่อน (วรวุธ สุวรรณฤทธิ์,๒๕๔๕ : ๗๕)
จากหลักฐานซากโบราณสถานในเขตเมืองกาญจนบุรี (เก่า) จากการศึกษาของ วรวุธ สุวรรณฤทธิ์ (๒๕๔๕ : ๗๕) พบว่ามีวัดร้าง ๗ วัด ซึ่งมีชื่อเรียกภายหลังว่า วัดขุนแผน วัดขุนไกร วัดนางพิมพ์ วัดแม่หม้าย วัดป่าเลไลยก์ วัดมอญ และวัดอินเดีย และมีตลาดนางทองประศรี กรมศิลปากรได้ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานเมื่อ วันที่ ๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๘ และมีการบูรณะในปี พ.ศ. ๒๕๓๒-๒๕๓๓
โบราณสถานที่สำคัญในเขตเมืองกาญจนบุรี (เก่า) ที่นำเสนอในโครงการ “ย้อนรอยกรุงเก่า ณ กาญจนบุรี มีดังนี้
วัดขุนแผน หรือวัดกาญจนบุรี
วัดนางพิม หรือวัดท่าเสาหรือวัดกาญจนบุรีเก่า
วัดป่าเลไลยก์
วัดแม่หม้ายเหนือ
วัดแม่หม้ายใต้