Η έννοια της ελεύθερης βούλησης, η πεποίθηση ότι έχουμε τον έλεγχο των πράξεών μας και την ικανότητα να κάνουμε ανεξάρτητες επιλογές, υπήρξε καθοριστικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι βαθιά ενσωματωμένη στην κατανόηση της ηθικής, του νόμου και της προσωπικής ευθύνης. Μας αρέσει να πιστεύουμε ότι ενεργούμε με βάση τις δικές μας επιθυμίες, ικανοί να λαμβάνουμε αποφάσεις με βάση αυτό που θέλουμε και αυτό που είμαστε. Τι γίνεται όμως αν αυτή η λατρεμένη αντίληψη δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια ψευδαίσθηση; Τι γίνεται αν η επιστήμη έχει βρει στοιχεία που υπονομεύουν τα ίδια τα θεμέλια της ελεύθερης βούλησης;
Εδώ και πολύ καιρό διεξάγεται μια συζήτηση μεταξύ φιλοσόφων και επιστημόνων σχετικά με το αν υπάρχει ελεύθερη βούληση, και αν υπάρχει, πώς λειτουργεί. Από τη μία πλευρά, κλασικοί φιλόσοφοι όπως ο Τζον Λοκ και ο Ρενέ Ντεκάρτ πίστευαν ότι οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να ενεργούν ελεύθερα, καθοδηγούμενοι από συνειδητές προθέσεις και ορθολογική σκέψη. Από την άλλη πλευρά, ορισμένοι νευροεπιστήμονες και σύγχρονοι φιλόσοφοι, όπως ο Ντάνιελ Ντένετ, υποστηρίζουν ότι η ελεύθερη βούληση μπορεί να είναι μια ψευδαίσθηση - τίποτα περισσότερο από ένα υποπροϊόν αιτιοκρατικών διεργασιών στον εγκέφαλο, όπου κάθε σκέψη και πράξη είναι αποτέλεσμα νευρωνικής δραστηριότητας και εξωτερικών επιδράσεων πέρα από τον έλεγχό μας.
Αυτή η συνεχιζόμενη συζήτηση έφτασε σε σημείο καμπής με πρωτοποριακά επιστημονικά πειράματα στα τέλη του 20ού αιώνα, τα οποία αμφισβήτησαν την παραδοσιακή έννοια της ελεύθερης βούλησης. Οι νευροεπιστημονικές έρευνες, ιδίως το πείραμα Λίμπετ, παρείχαν ισχυρές αποδείξεις ότι ο εγκέφαλός μας λαμβάνει αποφάσεις προτού τις συνειδητοποιήσουμε. Ωστόσο, το απόλυτο πλήγμα στην ιδέα της ελεύθερης βούλησης ήρθε από μια χειρουργική επέμβαση που μπέρδεψε το μυαλό, η οποία μπορεί να απέδειξε μια για πάντα ότι οι επιλογές μας καθορίζονται από ασυνείδητες διεργασίες στον εγκέφαλο. Αυτή η χειρουργική επέμβαση, μαζί με τις συνέπειές της, υποδηλώνει ότι η ελεύθερη βούληση μπορεί να μην υπάρχει όπως πιστεύαμε πάντα.
Το πείραμα Λίμπετ: Η αρχή του τέλους της ελεύθερης βούλησης
Πριν εμβαθύνουμε στην πρωτοποριακή χειρουργική επέμβαση που θα μπορούσε να σφραγίσει τη μοίρα της ελεύθερης βούλησης, είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε το πλαίσιο που έθεσαν οι προηγούμενες επιστημονικές ανακαλύψεις. Ένα από τα σημαντικότερα πειράματα που έθεσαν τις βάσεις για την αμφισβήτηση της ελεύθερης βούλησης διεξήχθη από τον νευροεπιστήμονα Μπέντζαμιν Λίμπετ τη δεκαετία του 1980. Στο πείραμα του Libet, ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να εκτελέσουν μια απλή ενέργεια, όπως το πάτημα ενός κουμπιού, και να αναφέρουν την ακριβή στιγμή που συνειδητοποίησαν την πρόθεσή τους να δράσουν.
Αυτό που ανακάλυψε ο Λίμπετ ήταν εντυπωσιακό: η εγκεφαλική δραστηριότητα που σχετιζόταν με την ενέργεια (ένα σήμα που ονομάζεται «δυναμικό ετοιμότητας») άρχισε αρκετές εκατοντάδες χιλιοστά του δευτερολέπτου προτού οι συμμετέχοντες αποφασίσουν συνειδητά να πατήσουν το κουμπί. Αυτό σήμαινε ότι ο εγκέφαλος προετοιμαζόταν να δράσει προτού το άτομο λάβει συνειδητή απόφαση να το κάνει. Με άλλα λόγια, ο εγκέφαλος φαινόταν να αποφασίζει πριν το μυαλό συνειδητοποιήσει την απόφαση. Τα ευρήματα του Λίμπετ συγκλόνισαν τη φιλοσοφική και την επιστημονική κοινότητα, εγείροντας την πιθανότητα ότι η συνειδητή βούληση μπορεί να μην είναι η κινητήρια δύναμη πίσω από τις πράξεις μας.
Αν και τα αποτελέσματα του Libet ήταν πρωτοποριακά, η συζήτηση γύρω από αυτά δεν ήταν καθόλου ξεκαθαρισμένη. Ορισμένοι φιλόσοφοι και επιστήμονες πρότειναν ότι, ενώ ο εγκέφαλος μπορεί να παίρνει αποφάσεις ασυνείδητα, υπάρχει ακόμα χώρος για αυτό που ο Λίμπετ ονόμασε «δύναμη βέτο». Αυτό σήμαινε ότι παρόλο που μπορεί να μην ξεκινάμε συνειδητά ενέργειες, θα μπορούσαμε να επιλέξουμε να τις σταματήσουμε, διατηρώντας έτσι κάποια μορφή ελεύθερης βούλησης.
Η χειρουργική επέμβαση που αφαίρεσε την ελεύθερη βούληση από το τραπέζι
Καθώς η συζήτηση γύρω από την ελεύθερη βούληση συνεχιζόταν, ένα νέο κεφάλαιο εκτυλίχθηκε στις αρχές του 21ου αιώνα, το οποίο αφορούσε μια εξαιρετική χειρουργική περίπτωση που ξεπέρασε τα όρια της νευροεπιστήμης. Μια ομάδα νευροεπιστημόνων εμφύτευσε ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο ενός ασθενούς που έπασχε από σοβαρή επιληψία, με στόχο την παρακολούθηση της εγκεφαλικής δραστηριότητας και τον εντοπισμό των περιοχών που είναι υπεύθυνες για τη λήψη αποφάσεων. Αυτή η χειρουργική επέμβαση ξεπέρασε κάθε προηγούμενο πείραμα, επιτρέποντας στους επιστήμονες να παρατηρήσουν σε πραγματικό χρόνο τις νευρικές διεργασίες κατά τη διάρκεια της συνειδητής λήψης αποφάσεων. Αυτό που διαπίστωσαν δεν ήταν τίποτα λιγότερο από εκπληκτικό -και βαθιά ανησυχητικό.
Κατά τη διάρκεια της χειρουργικής επέμβασης, ο ασθενής ήταν ξύπνιος και μπορούσε να επικοινωνήσει με τους γιατρούς, κάτι που αποτελεί κοινή πρακτική στη νευροχειρουργική, όταν ο στόχος είναι η χαρτογράφηση των εγκεφαλικών λειτουργιών.